Текст бизнес-книги "Тинейджерлерге арналған қаржы. Балалар мен ата-аналарға арналған кітап"

Автор книги: Наталья Попова

Раздел: Учебная литература, Детские книги

Тинейджерлерге арналған қаржы
Балалар мен ата-аналарға арналған кітап
Наталья Попова

Иллюстрациялаушы Валерия Нечипоренко

Редактор Елена Бердычевская

© Наталья Попова, 2018

ISBN 978-5-4490-3373-4

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Тинейджерлерге арналған
қаржы

Жасы: 10+

Иллюстрациялаушы: Нечипоренко В. / √aleria

Редактор: Бердычевская Е.

Алғы сөз

Аринаға, Дениге, Жозефинаға, Машаға, Матвейге және Семенға

30 жасымда қаржы туралы мүлдем ЕШТЕҢЕ білмейтінімді түсіндім. Осы кітабымда сипатталған қарапайым нәрселерді түсінгенімде, жеке қаржыларда да, бизнесте де көптеген қателіктерге жол бермейтіндігіме сенімдімін. Қаржылық әлемді түсіну – саған өмірде үлкен көмек көрсетеді. Бұл тек сен үшін ғана емес, сені қоршаған жақын адамдарға, достарыңмен және үлкен адамдармен қарым-қатынасың үшін де маңызды. Мен кітабымды бір жылға жуық жаздым, сол уақыт бойынша саяхаттап, әртүрлі елдердің адамдарымен танысып, олар қандай жастан бастап қаржылық сауаттылыққа үйрене бастады, жеке тәжірибелерін және қаржыларын қалай басқаратынын сұрадым. Дамыған елдердің адамдары географияны немесе тариxты білмеуі де мүмкін, бірақ ақшаны жинауды, қалай өмір сүруді, саяxаттауды, және де өзінің қаржылық өмірін бақылау қаншалықты маңызды екенін өте жақсы білді. Осы елдерде қаржылық сауаттылыққа балалар 12 жасынан және одан да ерте үйреніп бастайды. Ал кедей елдердің тұрғындарының көбісі, тіпті ересек адамдардың арасында қаржы туралы ештеңе білмеді, ақшаның жоқтығына және де қарыздар мен несиелердің болғанына шағымданды. Олар ересек өмірге қаржы туралы ештеңе білмей қадам жасады.

Әрине, тарихты, географияны және мектепте сабақ беретін басқа да пәндерді білу маңызды. Бірақ, ересек адамның өміріне қадам басқанда, біріншіден пайдалы болатын ол – өз қаржыңмен жұмыс істеу, ақша мен құнды қағаздардың жұмысын түсіну, жұмысыңды құрметтеу және оның қаржылық нәтижелерін түсіну. Мен бұл кітаптің саған көмектесетініне сенімдімін!

Тарау 1. Ақшаның пайда болу тарихы

Бұрынғы кездері ақша тіпті болмайтын. Олар керек емес еді. Өйткені барлық қажет заттарды адамдар өз қолдарынан жасаған. Азық-түлікті, киім-кешекті және басқа өмірлік қуаныштарды отбасы, кейінірек тайпаларға біріккен отбасылар, өз бетімен өндірген және тұтынған.

Бірақ сен білесің, әрбір адамның, немесе ежелгі адамдардың жағдайында – тайпалардың өз таланттары мен қабілеттері бар.

Мысалы, Чунга тайпасының бақшасында дәмді құлпынай мен тәтті алма өседі, ал Чанга тайпасында сиыр бұзау әкеліп, көп сүт берген. Чунга тайпасы ақшасы болмай, еттен жасалған ас және таза сүт ішкісі келсе не істеу керек? Бірақ оларда көп құлпынай және тәтті алма бар. Қарапайым шешім – Чанга тайпасына барып, олардың өнімдері үшін өз өнімдерін ұсынуға болады.

Осылай алмасу пайда болды. Ежелгі адамдар өз өнімдерінің артықшылықтарын бір-бірімен алмасатын болды.

Алмасудың өз кемшіліктері болды. Егер, мысалы, Чанга тайпасы бір сиырды сатып алғысы келсе не істейді? Чунга тайпасына құлпынай мен алманы қанша беру керек? Есептеуді қалай дұрыс жасау керек? Логикалық тұрғыдан алғанда, бір сиырдың құны едәуір көп мөлшердегі жеміс-жидектен тұрады. Ал егер, Чунга тайпасына көптеген жемістер қажет емес болса?

Алмасу мәселелерін шешу үшін ежелгі адамдар тұзға, жануарларға, найзаларға, жебелерге, балық ілгегіне, жануарлардың терісіне, дәнге, теңіз айғұлағына және үй шаруашылығына лайық басқа да маңызды заттарға заманауи ақшаның қасиеттерін берген. Яғни, ақшаның рөлінде ең оңай айырбасталатын, ең танымал өнімдер болған. Бірақ мұндай алмасу әрдайым ыңғайлы болған жоқ, өйткені ежелгі нарықта бірдей өнімдердің асып түсуі арқылы сатушы сатып алушысыз қалуы мүмкін еді, демек өмірге керекті өнімдерсіз қалған.

Алмасуға кең мүмкүндіктер болу үшін адамдарға ұзақ уақыт бойы сақталынатын және кез-келген уақытта қалаған өнімдерге алмасуға мүмкүндік беретін әмбебап тауар керек болды.

Сол кезде металдар мен асыл тастар алмасу өнімдерінің бірі болды. Кішкентай бір уыс әдемі тастарға үлкен бизон сатып алуға болатын еді. Мыстың бір кішкентай кесегі үшін тауық пен дән, қоланың кішкентай кесегі үшін тұз, азық-түлік және жануарлардың терісін алатын еді.

Неліктен адамдар металдарды және асыл тастарды алмастыру үшін алған? Оларды жеуге немесе киюге болмайды ғой? Біріншіден, металдар еңбек құралдары мен жауларға қарсы қорғаныс құралдарын дайындау үшін қажет болды – металдан жасалған жебелер, найзалар, балық аулайтын ілгектер, тұрмыстық ыдыс-аяқтар ағаштан жасалған құралдарға қарағанда ұзақ қызмет ететін еді. Екіншіден, ежелгі адамдар біздерден кем болған жоқ, әдемі болуға тырысып, әдемі нәрселерді жақсы көрді. Сонымен қатар ежелгі құдайларға терең сенді. Металдардан және асыл тастардан әшекейлерді, қасиетті ыдыстарды, құдайлар бейнелерін жасады. Адамда металдан жасалған әдемі және жоғары сапалы заттардың болуы басқалардың көз алдында бай екендігін көрсетті, және де оған күш пен билік сыйлады. Сондай-ақ, осындай жинақтардың болуы, кез-келген уақытта азық-түлік пен киім-кешекке алмасуға болатын мүмкіндік және де адамдарға болашаққа сенімділік беретін еді.

Неліктен алтынның кішкене бөлшегі бүкіл бизонның құнына тең келуі мімкін еді? Мүмкүн оның әдемі жарқырағанынан болар? Қалай ойлайсың? Бәрі оңай – бизон аулауға және металл өндіруге жұмсалған күш пен еңбек бірдей болды. Яғни, өнімнің құны, осы өнімді алу үшін қанша еңбек жұмсалғанына тең. Өнім неғұрлым қиынырақ және ұзағырақ шығарылған болса, соғұрлым оның бағасы да жоғары болған.

Металдар адамдар өмірінде ең өтімді айырбастау құралы ретінде бекітілді. Металдың құны оның салмағы мен сапасына қарай анықталды. Бұл ыңғайлы болған жоқ, өйткені, біріншіден, алмасу үшін таразыға ие болу керек еді, ал екіншіден, металдардың сапасын түсінбейтін адам жасанды металды нақты деп қабылдауға оңай болды.

Сондықтан металдарға жария таңба – металдың сапасы мен құнын кепілдендіретін белгі қойылып басталды. Таңбасы бар кесек металды біз қазір ақшаны қолданатын мағынада бірінші ақша деп атауға болады. Осындай таңбасы бар кесек метал белгілі бір құндылыққа ие болды. Болжаумен осындай алғашқы ақша, біздің заманымызға дейін 650-ші жылдары қазіргі Түркия аумағында, яғни 2700 жыл бұрын пайда болды.

Сұрақтар

1. Ақша дегеніміз не?

2. Ақша не үшін керек?

3. Алғашқы ақша қайда және қашан пайда болды?

4. Ақшаны не алмастыру мүмкін?

Тарау 2. Ақша құнын не анықтайды? Валюта дегеніміз не?

Ақша – бұл айырбасқа арналған әмбебап тауар, және кез-келген тауар ретінде ақшаның өз құны бар.

Сенің есіңде болар, алғашқы таңба басылған кесек метал ақшалардың құнын сол металлдың өз құны анықтаған. Яғни, ақшаның бағасын оңай анықтауға болатын. Металлдың салмағы бойынша бағасы = тиынның құны.

Уақыт өте келе, ақшаны өндіру құны тиындарда белгіленген нақты өзіндік құнынан қымбатырақ бола бастады. Мысалы, алтын сом өніміне алтын және жұмысына бір жарым сом жұмсалған. Яғни, тиын өзінде белгіленген бағадан көбірек тұратын болды. Адамдар осындай айырмашылықты қолданып, ақшаны металлға қайта балқыта бастады. Ақшаны балқыту құнын тиындарға басқа металлдар косып азайтуға тырысты, бірақ сонда да өндіру құны қымбат болды.

Амал табылды, ол – қағаз ақша. Бірақ адамдар құны тек сурет болып салынған ақшалардың шынайы екеніне сену үшін не істеу керек? Мемлекет кез келген уақытта қағаз ақшаны алтын және күміс тиындарға ауыстырып алуға болатынына кепіл берді. Осы күнге дейін мемлекет шығаратын қағаз ақша сол мемлекттің алтын қорымен кепілденеді. Яғни мемлекет оның капиталымен кепілденетін ақша көлемін өндіреді және ол оның құнын анықтайды.

«Банкнота» сөзі ағылшынша «bank note» сөзінен «банктік жазба» деген мағына білдіреді. Банкнотаның мәні – бұл банкінің шынайы ақша беру міндеттемесі, яғни, іс жүзінде банкнотаның құны жоқ. Бірақ мемлекет белгілі бір аймақта барлық азаматтарға банкнотаны заңды төлем құралы ретінде қолдануға міндеттейді.

Неге ақша арзандайды не қымбаттайды?

Ақшаның құндылығына шығарылған ақша белгілері мөлшері, мемлекеттің экономикалық жағдайы, еңбек құны және басқа да факторлар әсер етеді.

Ақшаның қанша тұратынын қалай түсінуге болады?

Әр мемлекет өзінің ақша белгілерін өзінің атымен шығарады. Ақша құнын түсінудің ең оңай жолы – бұл бір елдің ақша құнын басқа елдің ақша құны ара-қатынасын салыстыру. Бұл валюта бағамы деп аталады. Ақша – валюта. Құнындағы айырмашылық – бағам.

Мысалы, бүгінгі күнде 1 теңге = 0,0029 АҚШ доллары. Ал 5 жыл бұрын 1 теңге 0,0065 АҚШ доллар тұрды. Яғни, 1000 теңгеге 6 доллар сатып алуға болатын еді. Қалай ойлайсың не жағдай орын алды? Теңге құны азайып, ал доллар құны арта түсті.

Әдетте бағам салыстыру әлемдегі ең көп қолданылатын валюталармен жасалынады, олар:

Және де ақша құнын алмасу мүмкіндігіне немесе сатып алу мүмкіншілігіне